Trouw Ombudsman is kritisch
Op zondag 5 juni bood Nieuwsuur een overzicht en evaluatie van de doorwerking van de ‘Panama Papers’. Solidaridad’s logo stond niet meer in de rij van ‘belastingontwijkers’ zoals op 9 april nog getoond. Aan de opzet van Trouw / FD om aan te tonen dat de hele samenleving geïnfecteerd is met het virus van belastingontwijking inclusief de ‘goede doelensector’ ontbrak immers de bewijsvoering. Althans de casus Solidaridad, die daarvoor was ingezet, bood dat bewijs niet. Wat in de berichtgeving resteert is een lange lijst van bedrijven, vermogende particulieren, politici en sporters. Solidaridad was definitief van de lijst afgevoerd.
Twee dagen eerder, op vrijdag 2 juni, publiceerde Trouw een artikel van Ombudsman Adri Vermaat. Solidaridad had de Trouw-ombudsman gevraagd een onafhankelijk onderzoek te doen naar het journalistiek proces en de feitelijk onjuiste berichtgeving. Het artikel had de kop ‘Iets meer coulance voor Solidaridad’ meegekregen. Vermaat refereert aan de publicatie van 9 april en stelt dat ‘daarbij niet alles juist ging’. Zijn kritiek betreft voornamelijk het journalistieke proces. Zo zou het ‘zorgvuldiger geweest zijn het moreel beladen begrip ‘belastingontwijking’ geheel buiten de krant te laten’. Vermaat vindt de weigering van een check op de juistheid van de berichtgeving niet ‘chic’. Tegen de achtergrond van mogelijke reputatieschade hecht de Ombudsman er aan te verklaren ‘dat Trouw het belang van Solidaridad heeft onderschat’ en dat een ‘kritisch en tegelijk menselijk interview meer recht gedaan zou hebben aan Solidaridad’.
Snelle verspreiding onterechte beschuldigingen
Inderdaad was de doorwerking van de oorspronkelijke berichtgeving van Zaterdag 9 april 2016 groot. Trouw en het FD publiceerde het artikel ‘Ook Solidaridad ging naar Panama’ prominent op de voorpagina. Met een vervolg op een dubbele pagina in het hart van de krant onder de kop ‘Solidaridad raakt verzeild in een labyrint’ en een stroomdiagram onder de kop ‘Hoe Solidaridad belasting ontwijkt’. Het artikel werd aangekondigd in ‘Met het oog op morgen’ en in alle krantenoverzichten en werd het eerste item in de radiojournaals. In een paar uur tijd 264 verwijzingen naar het artikel op internet; klakkeloos werd het artikel geciteerd in binnen- en buitenland.
Beeld inmiddels gekanteld
Al snel kon geconstateerd worden dat het beeld ging kantelen. De centrale beweringen uit het artikel worden steeds breder betwijfeld en in toenemende mate nadrukkelijk verworpen. Het eerste persbericht van Solidaridad werd goed opgepikt. Digitale media pasten hun eerste berichtgeving aan en namen citaten van Solidaridad op. Het NOS Journaal en Nieuwsuur interviewde directeur Nico Roozen. Het tegengeluid kreeg geleidelijk zijn plek. Er kwam steun van fiscalisten die deskundig stelden dat Solidaridad geen belasting heeft ontweken ‘al was het maar omdat over donaties en betalingsverkeer geen belasting betaald hoeft te worden’. De echte doorbraak in de percepties kwam maandag met het artikel in de NRC: ‘Solidaridad noemt de ophef rond Panama flauwekul’. Dit artikel werd gezaghebbend en het referentiepunt voor de media in de rest van de week. De Volkskrant volgde met een interview met Gonzalo la Cruz, Solidaridad's directeur in Latijns Amerika. Op de websites van OneWorld en Vice Versa werden interviews en goede analyses geplaatst. De brief aan de particuliere donateurs werd goed ontvangen en leidde tot een stroom aan particuliere donaties.
‘Solidaridad handelt volgens de gedragscode en heeft geen inbreuk gedaan op bepalingen als transparantie en goed bestuur’. – Partos, branchevereniging van ontwikkelinsorganisaties
Belangrijke steun van Partos
Belangrijke steun kwam er vanuit Partos, de branchevereniging van ontwikkelingsorganisaties. Partos stelt vast in een publieke verklaring dat ‘Solidaridad handelt volgens de gedragscode en geen inbreuk heeft gedaan op bepalingen als transparantie en goed bestuur’. De steun van collega-organisaties is zeer gewaardeerd.
Vertrouwen van ministerie
Het ministerie van Buitenlandse Zaken – een belangrijke partner van Solidaridad – had al eerder op vragen van Trouw nadrukkelijk geantwoord dat ‘er geen aanwijzingen voor belastingontduiking zijn’. En voorts: ‘Subsidies worden overeenkomstig de bepaling van de subsidiebeschikking en met in achtneming van de daarin vervatte voorschriften besteed.’
Solidaridad vraagt opheldering aan Trouw
Een dag na de publicatie legde Solidaridad het redactieteam van de Panama Papers een aantal concrete vragen voor over de vermeende belastingontwijking: Welk type belasting is ontweken? Wat zou hiervoor de grondslag geweest zijn? Over welke bedragen gaat het? Welke belastingdienst is benadeeld? Ook over het vermeende gebrek aan transparantie stelden we een vraag. De algemeen geaccepteerde norm voor transparantie van een stichting bestaat uit 3 elementen: openbaarheid van de statuten en de samenstelling van het bestuur en publicatie van een onafhankelijk gecontroleerde jaarrekening. Daar voldoet Stichting Solidaridad Latijns-Amerika in Panama aan. Hanteren Trouw of het FD andere normen en welke zijn dit dan?
Per omgaande liet de redactie weten de gestelde vragen niet te zullen beantwoorden. Zo bleef de bewijsvoering voor de stellingen uit. Op ons verzoek tot een gesprek werd wel ingegaan. Dit gesprek heeft op donderdag 14 april 2016 in Amsterdam plaatsgevonden. De redacties vroegen om een vertrouwelijk overleg waarover naar buiten toe geen mededelingen konden worden gedaan. Om dit gesprek plaats te laten vinden, is de vertrouwelijkheid door de Solidaridad-delegatie toegezegd. Over dit gesprek kunnen we dus geen mededelingen doen. Inmiddels heeft Solidaridad aan de Ombudsman van Trouw gevraagd vanuit zijn onafhankelijke positie zich een oordeel te vormen over de kwaliteit van het journalistieke proces en de onderbouwing van de beweringen in de publicaties.
Bijna rectificatie Trouw?
Zaterdag 23 april kwam Trouw met een hoofdredactioneel commentaar. Hoofdredacteur Cees van der Laan drukte zich opvallend mild uit. Zo stelde hij dat "Trouw en het FD helemaal niet hebben willen bewijzen dat er sprak is van misbruik of verhulling door Solidaridad". Hij spreekt niet langer over belastingontwijking maar over het 'voorkomen van belastinginning’. En hij sloot niet langer uit dat de discussie over de financiële structuur van Solidaridad ’best als uitkomst kan hebben dat dit kan’. Deze nieuwe uitleg laat zich – met een welwillend oog – lezen als het terugkomen op de eerder met veel bombarie gepresenteerde stellingen over belastingontwijking en gebrek aan transparantie. De latere prominente plaatsing van het kritische artikel van de Ombudsman past in het beeld dat er ruimte komt voor een weerwoord. Al blijft het vooralsnog een debat over Solidariad maar zonder Solidaridad. Het interview waartoe de Ombudsman oproept is Solidaridad nog niet toegestaan.
En, heeft Solidaridad wat geleerd?
Zeker. Dat een enkel detail – een verkeerde keuze bij het zoeken naar een juridisch advies – een uitvergroting kan krijgen tot een niveau waarop de geloofwaardigheid van de organisatie in het geding komt. We moeten nog preciezer zijn in de selectie van adviesbureaus of andere partners. En we moeten veel beter het verhaal vertellen achter de omvorming van Solidaridad van een Nederlandse ontwikkelingsorganisatie naar een internationale netwerkorganisatie.
Tunnelvisie van redacties
De grootste worsteling is echter het begrijpen waarom Trouw en het FD zo hardnekkig in hun verhaal blijven zitten. Een mogelijke verklaring zou de tunnelvisie kunnen zijn die geleidelijk bij de redacties is ontwikkeld. Als zij maandenlang werken vanuit het perspectief van misbruik en verhulling wordt als vanzelfsprekend aangenomen dat de hele wereld zo in elkaar zit. De publicaties van de Panama Papers creëren een beeld van een wereld die doordrenkt is van belastingontwijking. Of erger: zelfs belastingontduiking. Van de vermogenden en de grote bedrijven wisten we dat al, nu wordt duidelijk dat ook het mkb meedoet, de slager op de hoek, en nu ook nog de goededoelen-sector. De missie om dit te bewijzen heeft een zorgvuldige journalistieke norm doen verbleken. En Solidaridad had de pech in de dossiers genoemd te worden omdat er juridisch advies gevraagd was bij het gewraakte advieskantoor Mossack Fonseca. Niet over belastingontwijking, maar over het opzetten van een normale stichting.
Weinig ruimte voor zelfreflectie
Eenmaal denkend vanuit een tunnelvisie wordt de omvorming van een Nederlandse ontwikkelingsorganisatie naar een internationale netwerkstructuur het scheppen van een onoverzichtelijk ‘labyrint’ om te verhullen. En dat kan alleen maar ten dienste staan van belastingontwijking. En als je dan ook nog in de euforie leeft dat het project Panama Papers een geweldige innovatie is dat alom bewierookt wordt, is er weinig ruimte voor zelfreflectie.
Onterechte beschuldigingen horen niet thuis in debat
En inderdaad. Het traject Panama Papers is een interessante innovatie. Een wereldwijd journalistiek onderzoeksprogramma dat agendazettend is in een belangrijk debat over vernieuwing van belastingstelsels. Daarom moet de smet – de onterechte beschuldigingen aan het adres van Solidaridad – zo snel mogelijk weggewerkt worden.